Τα Ιωάννινα ή αλλιώς Γιάννενα είναι κτισμένα στη δυτική όχθη της λίμνης Παμβώτιδας, σχεδόν στο κέντρο ενός λεκανοπεδίου, που ορίζουν τα όρη Μιτσικέλι-Τόμαρος-Ξεροβούνι. Πυρήνα της πόλης αποτέλεσε ιστορικά και χωροταξικά μία βραχώδης χερσόνησος, η οποία καταλήγει βορειοανατολικά και νοτιοανατολικά σε δύο υψώματα.
Η πόλη αναφέρεται και σαν Νέα Εύροια η οποία αργότερα μετονομάστηκε σε Ιωάννινα ανάμεσα στο 550 και 850μ.Χ. Κατ’ άλλη εκδοχή το όνομα Ιωάννινα αναφέρεται για πρώτη φορά το 879μ.Χ. Στην Σύνοδο της Κωνσταντινουπόλεως, στην οποία έλαβε μέρος και ο επίσκοπος Ζαχαρίας «εξ Ιωαννίνης». Άλλες μαρτυρίες γύρω από την πατρότητα του ονόματος αναφέρουν ότι η πόλη πήρε το όνομα από την Ιερά Μονή του Αγίου Ιωάννου του Προδρόμου στα ερείπια της οποίας έκτισε ο Ασλάν Πασάς το τζαμί.
Αρχαίοι και πρώτοι χριστιανικοί χρόνοι
Λίθινα εργαλεία που βρέθηκαν στο σπήλαιο της Καστρίτσας μαρτυρούν ότι ανθρώπινη δραστηριότητα εντοπίζεται για πρώτη φορά στην περιοχή από την Παλαιολιθική Εποχή (πριν 38.000 χρόνια). Η πόλη ιδρύθηκε τον 6ο αιώνα από το Βυζαντινό Αυτοκράτορα Ιουστινιανό. Η πόλη αναφέρεται για πρώτη φορά το 527 μ.χ. από τον ιστορικό Προκόπιο με την ονομασία Ευροία.
Μεσοβυζαντινοί και Υστεροβυζαντινοί χρόνοι
Κατά την Βυζαντινή περίοδο και για πολύ ακόμα χρονικό διάστημα, η πόλη των Ιωαννίνων φέρεται ότι περιοριζόταν μόνον εντός του φρουρίου. κατά το τέλος του 6ου και στις αρχές του 7ου αι. μ.Χ. ακολούθησαν σλαβικές επιδρομές στην ευρύτερη περιοχή. Το 879 η πόλη αναφέρεται για πρώτη φορά με το σημερινό της όνομα και ήταν έδρα Επισκόπου. Η πόλη καταλήφθηκε προσωρινά από τους Βουλγάρους του τσάρου Σαμουήλ. Το 1082 η πόλη καταλήφθηκε από τους Νορμανδούς που επιδιόρθωσαν τα τείχη της πόλης για να απωθήσουν αντεπίθεση του αυτοκράτορα Αλέξιου Κομνηνού. Ο τελευταίος απελευθέρωσε την πόλη το 1108.
Το 13ο αι. με την εγκαθίδρυση του Δεσποτάτου της Ηπείρου τα Ιωάννινα ήταν το δεύτερο σημαντικότερο αστικό κέντρο της Ηπείρου, μετά την Άρτα. Ο ιδρυτής του Δεσποτάτου Μιχαήλ Α’ Κομνηνός Δούκας συνέβαλε στην εγκατάσταση στην πόλη επιφανών οικογενειών από την Κωνσταντινούπολη που είχαν διαφύγει λόγω της Άλωσης του 1204 από τους Σταυροφόρους. Από το 1337-1340 ο Ανδρόνικος Γ’ Παλαιολόγος με τη βοήθεια του Ιωάννη Καντακουζηνού καταλύουν το Δεσποτάτο της Ηπείρου και τα Ιωάννινα περιέρχονται υπό βυζαντινό έλεγχο. Μέχρι την κατάκτηση από τους Τούρκους το 1430, παρόλο που η πόλη περιήλθε υπό σέρβικη και ιταλική κατοχή άνθησε οικονομικά και πνευματικά.
